Położenie i powierzchnia

Województwo wielkopolskie położone jest w środkowo-zachodniej części Polski, na jednym z najważniejszych szlaków wymiany gospodarczej między Europą Wschodnią a Zachodnią. Z korzystnego położenia na trasie Berlin-Warszawa, korzysta przede wszystkim centralna część województwa, w tym jego stolica – Poznań.

Wielkopolska jest drugim co do wielkości (29 826 km²) województwem w Polsce, które stanowi 9,5% powierzchni Polski. Administracyjnie region sąsiaduje z województwami: zachodniopomorskim i pomorskim (od północy), kujawsko-pomorskim i łódzkim (od wschodu), opolskim i dolnośląskim (od południa) oraz lubuskim (od zachodu). Województwo położone jest na obszarze Pojezierzy Południowobałtyckich oraz Nizin Wielkopolskich. Na jego powierzchni dominują płaskie lub faliste wysoczyzny oraz równiny (70-100 m n.p.m.).

Sieć osadnicza

Miasto Poznań

Obecna sieć osadnicza województwa wielkopolskiego to efekt wielu wieków kształtowania się różnej wielkości ośrodków. Według stanu na koniec 2021 roku strukturę administracyjną Wielkopolski tworzy 115 miast (w tym 96 w gminach miejsko-wiejskich) i 4 349 wsi. Charakterystyczną cechą regionu jest duży udział miast małych (poniżej 20 tys. mieszkańców), które stanowią ponad 90% wszystkich miast. Województwo składa się z 31 powiatów oraz 4 miast na prawach powiatu. W skład powiatów wchodzi 226 gmin (111 gmin wiejskich, 96 miejsko-wiejskich, 19 miejskich). Największym powiatem (nie licząc stolicy regionu) pod względem liczby ludności jest powiat poznański, a najmniejszym międzychodzki.

W 2021 roku w Wielkopolsce jedynie 53,6% ludności zamieszkiwało miasta, co było wartością niższą od średniej dla Polski (59,8%). Gęstość zaludnienia województwa wynosiła w tym okresie 117 osób na 1 km² (Polski – 122 os./km²). Tereny północne to obszary o najmniejszej koncentracji ludności – należą do nich powiaty: złotowski, czarnkowsko-trzcianecki oraz międzychodzki (40-50 osób na 1 km²). Największa liczba ludności skoncentrowana jest w gminach wokół aglomeracji poznańskiej oraz w miastach na prawach powiatu.

Sieć osadnicza województwa tworzy system hierarchiczny. Ośrodkiem centralnym jest aglomeracja poznańska, która skupia największą część potencjału gospodarki regionu. Drugim co do znaczenia obszarem funkcjonalnym jest aglomeracja kalisko-ostrowska, tj. Kalisz i Ostrów Wielkopolski stanowiące wspólnie ośrodek regionalny. Grupę ośrodków subregionalnych tworzą następujące miasta: Gniezno, Konin, Leszno i Piła. Sieć tę uzupełniają ośrodki lokalne o różnych funkcjach, randze oraz specjalizacji. Pod względem przestrzennym sieć osadnicza województwa wielkopolskiego jest równomiernie ukształtowana. Obserwuje się jednak znaczne zróżnicowanie poziomu rozwoju oraz skali problemów w każdym z ośrodków lokalnych. Zachodnia oraz południowa cześć regionu to tereny znacznie oddalone od ośrodków subregionalnych, które nie posiadają silnego ośrodka powiatowego.

Miasto Poznań pełni funkcję regionotwórczą województwa. Wysokim tempem rozwoju charakteryzują się te części regionu, które znajdują się w obszarze oddziaływania ośrodka metropolitalnego. Koncentracja funkcji wyższego rzędu w Poznaniu nie oznacza konkurencji dla reszty regionu, lecz jest dla niego dodatkowym czynnikiem rozwoju. Niezwykle istotnym ogniwem w sieci osadniczej i gospodarczej województwa są ośrodki subregionalne, które kształtują swe własne, specyficzne funkcje.

Stosunkowo duża rozpiętość południkowa Wielkopolski sprawia, że jej północny i południowy kraniec są słabo powiązane z centrum regionu. Wynika to głównie ze złego stanu infrastruktury, szczególnie transportowej. Konsekwencją takiego układu są słabe powiązania funkcjonalne, administracyjne, gospodarcze i społeczne oraz zagrożenia odśrodkowe.

Miasta: Kalisz, Konin, Ostrów Wielkopolski oraz Leszno położone są przy granicy województwa, co sprawia, że oddziałują na obszary sąsiednich województw (dolnośląskiego i łódzkiego). Miasto Piła wywiera w dalszym ciągu wpływ na obszar byłego województwa pilskiego, którego część (powiat wałecki) znajduje się obecnie w województwie zachodniopomorskim. Poza granice województwa wielkopolskiego oddziałuje również pasmo wzdłuż autostrady A2 (głównie w kierunku zachodnim). Podobne, jednak w mniejszym stopniu, zjawisko występuje na pasmach dróg ekspresowych (S8, S11, S5, S10) przecinających centralnie region i przechodzących na tereny sąsiednich województw.

Uwarunkowania przyrodnicze

Przestrzeń województwa jest zróżnicowana pod względem sposobu jej wykorzystania. Cechą charakterystyczną jest fakt, iż poszczególne kompleksy: przyrodniczy, rolniczy, aktywności gospodarczej, czy komunikacyjny, tworzą stosunkowo zwarty układ, a jego elementy przenikają się tylko w niewielkim stopniu. Wielkopolska to region o dużym potencjale przyrodniczym, szczególnie pod względem turystyki wiejskiej oraz agroturystyki. Obszary chronione w województwie zajmują około jednej trzeciej jego powierzchni, natomiast jedną czwartą powierzchni stanowią lasy.

W regionie dominuje przestrzeń rolnicza. Znajduje się tu (2021 rok) 10,3% użytków rolnych kraju i 11,5% gruntów ornych. W województwie przeważają gleby bielicowe i rdzawe, które stanowią 60% powierzchni, a także gleby płowe i brunatne (20% powierzchni). Pozostałe to głównie gleby znajdujące się na obszarach podmokłych (opadowo-glejowe, glejobielicowe, murszowo-torfowe, mady rzeczne). Ekspansja przestrzeni rolniczej w ubiegłych wiekach spowodowała nieodwracalne zmiany w stosunkach wodnych, a pośrednio także zmiany klimatyczne. Wprowadzenie „sztucznego stepu”, jakim są uprawy, sprawiło, że klimat Wielkopolski nabrał cech klimatu stepowego. W związku z powyższym obszar województwa charakteryzuje się deficytem wód gruntowych, niewystarczającym poziomem opadów oraz nierównomiernym ich rozłożeniem w skali roku. Sytuację pogłębiają: postępujący drenaż zlewni, osuszanie i zanik biocenoz wilgotnych oraz brak odpowiedniej retencji sztucznej, urbanizacja i zwiększanie się powierzchni zabudowanej, co skutkuje spadkiem retencji gruntowej na rzecz spływu powierzchniowego.

Województwo wielkopolskie położone jest w obrębie dorzecza Odry. Około 88% jego powierzchni odwadnia system cieków dorzecza Warty, a pozostałe 12% jest odwadniane przez systemy cieków Baryczy, Krzyckiego Rowu i Obrzycy. Jakość wód rzecznych w województwie ulega stopniowej poprawie. Na pojezierzach oraz w części północnej i środkowej regionu występuje ok. 800 jezior. Największym jeziorem jest Jezioro Powidzkie, o powierzchni 11,75 km² wchodzące w skład Pojezierza Gnieźnieńskiego.

Ważnym elementem systemu przyrodniczego Wielkopolski są lasy, które zajmują powierzchnię blisko 790 tys. ha (26,4% powierzchni całkowitej regionu w 2021 roku). To zarówno element przestrzeni, część środowiska przyrodniczego, jak i jeden z sektorów gospodarki (produkcyjny i usługowy). W Wielkopolsce lasy są m.in. źródłem surowca, ochrony różnorodności biologicznej, odnawialnej energii, rynkiem pracy oraz miejscem wielorakiej aktywności mieszkańców (turystyki, rekreacji i edukacji). Tworzą również element dziedzictwa kulturowego i wielu innych sfer.

Wielkopolska jest zasobna jedynie w niektóre surowce mineralne. Większe znaczenie gospodarcze mają węgiel brunatny, gaz ziemny, ropa naftowa, sól kamienna, a także kruszywa mineralne. Na terenie województwa istnieją dobre warunki dla wykorzystania biomasy oraz wód termalnych, ale także siły wiatru. Region jest nadal ważnym producentem energii na bazie węgla brunatnego, choć w perspektywie najbliższych lat planowane jest odejście od tego typu działalności na rzecz wykorzystania odnawialnych źródeł energii.

Infrastruktura transportowa

Węzeł autostrady A2

Województwo wielkopolskie wyróżnia się szczególnie wysokim potencjałem lokalizacyjnym i stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturą transportową. Wysoką rentę lokalizacyjną region zawdzięcza swemu położeniu na głównych szlakach tranzytowych Europy. Przez województwo przebiega autostrada A2 Świecko – Warszawa oraz linia kolejowa nr 3 Warszawa Zachodnia – Kunowice. Oba korytarze są odcinkami ważnych paneuropejskich sieci transportowych łączących ważne ośrodki metropolitalne Europy: Paryż, Berlin i Moskwę.

Pod względem stopnia rozwoju infrastruktury drogowej Wielkopolska należy do grupy relatywnie dobrze rozwiniętych regionów w kraju. Długość dróg publicznych o nawierzchni twardej przypadająca na 100 km² powierzchni województwa wynosi tutaj 104,7 km dróg (2021 rok), co jest wartością wyższą od średniej krajowej kształtującej się na poziomie 100,9 km. Istotne znaczenie dla układu transportowego województwa pełni autostrada A2, przebiegająca przez centralną część województwa, łącząc wschodni i zachodni jego kraniec. Mimo podjętych w ostatnich latach inwestycji drogowych w Wielkopolsce stopień rozwoju sieci dróg ekspresowych nadal można uznać za niewystarczający. Obecnie całkowita sieć dróg ekspresowych w regionie obejmuje 274,7 km (2021 rok) z czego większość koncentruje się w bliskim sąsiedztwie Poznania. Wobec takiego stanu rzeczy, istotną rolę w sieci układu drogowego pełnią drogi krajowe i wojewódzkie, których stan techniczny w przeważającej mierze uznać można za zadowalający.

Analizując rozkład przestrzenny drogowej sieci transportowej, dostrzec można szczególnie niską dostępność transportową obszaru północnej i południowej Wielkopolski, co ma zauważalne konsekwencje dla rozwoju tych części województwa. Nad wyraz widoczne jest to w północnej Wielkopolsce, co pośrednio przekłada się na współwystępowanie niekorzystnych zjawisk gospodarczych, takich jak bezrobocie czy słabe zainteresowanie lokalizacją inwestycji gospodarczych. Koniecznością w tym zakresie wydaje się być dokończenie budowy strategicznych dróg łączących północne i południowe rubieże regionu z jego stolicą – Poznaniem, zwłaszcza drogi ekspresowej S11.

Droga wojewódzka nr 307

Podobne uwarunkowania i problemy z nich wynikające dotyczą infrastruktury kolejowej. Wielkopolska należy do regionów, w których występuje dobrze rozwinięta sieć dróg żelaznych. Wskaźnik gęstości linii kolejowych obliczany jako długość linii normalnotorowych przypadających na 100 km² województwa kształtuje się (2021 rok) na poziomie 6,3 km i jest nieznacznie wyższy od wskaźnika na poziomie kraju (6,2 km). Podobnie jak w przypadku infrastruktury drogowej, najsprawniejsze połączenie stanowi linia kolejowa nr 3 przebiegająca ze wschodu na zachód województwa, będąca odcinkiem paneuropejskiego korytarza transportowego Berlin – Warszawa – Mińsk – Moskwa – Niżny Nowogród. Sieć kolejowa w województwie zapewnia ponadto dobre skomunikowanie Metropolii Poznańskiej z obszarami położonymi w centralnej, wschodniej i zachodniej części województwa. Pozytywny wpływ na ten stan mają m.in. modernizacje linii zrealizowane m.in. jako projekty współfinansowane ze środków unijnych. Istotnym elementem uzupełniającym poprawę infrastruktury kolejowej okazał się zakup nowoczesnego taboru kolejowego dla obsługi przewozów pasażerskich oraz rozwój kolei aglomeracyjnej.

Port Lotniczy Poznań-Ławica

Istotnym elementem układu transportowego regionu jest również transport lotniczy. W Wielkopolsce funkcjonuje jedno lotnisko obsługujące ruch pasażerski o charakterze międzynarodowym i międzyregionalnym – Port Lotniczy Poznań-Ławica im. Henryka Wieniawskiego, który obsłużył w 2021 roku 1,06 mln pasażerów. W perspektywie kolejnych lat przewiduje się jego dalszy rozwój, przyczyniający się do wzrostu znaczenia lotniska dla tej części Europy. Uzupełnienie dla lotniska Ławica stanowią lotniska o charakterze lokalnym zlokalizowane w pobliżu ośrodków subregionalnych (Piły, Leszna, Konina i Kalisza). Przeprowadzone badania wskazują, iż dysponują one pewnym potencjałem, którego wykorzystanie może wiązać się z podniesieniem atrakcyjności inwestycyjnej różnych części województwa.